GEZONDHEIDSZORG OF GENEESKUNDE?

Er is een omslag gaande in het medische denken. De hedendaagse mens leeft niet meer bij het leven zelf, maar bij de vraag of hij wel aan de normen van overleven, gezondheid en zekerheid voldoet. Deze levenshouding typeert de accentverschuivingen binnen de moderne machtsstaat, waarin het leven steeds meer wordt vervangen door een surrogaatvorm van leven: het overleven van de dictatuur van de moderne maatschappij.

Tot na de Tweede Wereldoorlog raadpleegde men artsen als men ziek was. Echter, de laatste veertig jaar worden artsen veel bezig gehouden door mensen die niet ziek zijn, maar die ziekten vrezen of hopen te vermijden. De onzekerheid van patiënt en arts doen, volgens de kinderarts dr. L. Krol (Amsterdam) de gezondheidszorg zo snel groeien, dat, bij gebrek aan geld, schaarste ontstaat in tijd, mankracht en middelen. Voorheen was het vanzelfsprekend om zelf verantwoordelijkheid te dragen voor de gezondheid. Men kon het voor zijn gezondheid zonder arts stellen, maar dit is veranderd. Thans hebben de meeste consulten bij de huisarts te maken met behoefte aan geruststelling. Bovendien heeft een aantal andere “problemen” intrede gedaan, zoals medische luxeproblemen, problemen ten gevolge van de ontwrichting van onderlinge menselijke verhoudingen. Alles kost geld, en alles is in termen van geld om te rekenen. Maar hoe?

Veertig jaar geleden was het vanzelfsprekend dat gezonde mensen de dokter niet nodig hadden, en dat is ook normaal. Echter tegenwoordig kloppen velen “voor alle zekerheid” aan bij de deuren van de geneeskunde, en dergelijk abnormaliteit lijkt ongeneeslijk. Problemen in een overbezette gezondheidszorg ontstonden niet omdat er ineens veel meer zieke mensen bij kwamen, maar omdat gezònde mensen tussendringen, zij willen graag horen dat zij niet ziek zijn. Het is dringen geblazen, wie voorrang krijgt veroorzaakt dat anderen moeten achterblijven.

Doordat er nieuwe gezondheidsbehoeften worden gecreëerd, ontstaat er geldgebrek. Doordat mensen langer blijven leven, zegt men nu, rijzen de kosten in de zorgsector de pan uit. Maar voorheen, toen mensen erg jong stierven vaak, ontstond daardoor veel armoede. Wij merken dat de factor economie bepalend is. Mensen worden als massa gelijkgeschakeld terwijl iedereen verschillend is. Echter, verschillen in behoeften geven niet meer de doorslag, want het leven wordt op alle fronten geëconomiseerd. Volgens een mededeling van dr. Engels van de Gezondheidsraad uit 1986 krijgen duizenden patiënten niet de best mogelijke behandeling omdat er geen geld voor beschikbaar gesteld is, want er zijn allerlei andere bestemmingen. Wie stelt welke prioriteit op grond waarvan? Wie maakt uit wie kansrijker is dan anderen? Dit heeft niet te maken met geneeskunde, maar met medisch machtsdenken.

Opvallend is de accentverschuiving die plaatsgevonden heeft. Tegenwoordig spreken we vaker van gezondheidszorg dan van geneeskunde, dit typeert een “copernicaanse” omwenteling in het denken en doen dunkt me. In de oude wereld ging het om het gewone “goede” leven waarin de mens vooral verantwoordelijk is voor zichzelf. In de oude tijden was de geneeskunde meer bezig met genezing, was een mens ook meer verantwoordelijk voor zichzelf, leefde hij dichter bij de werkelijkheid en bij de dood. In het werkelijke leven toonde de klassieke mens zich krachtig, rechtvaardig, matig en voorzichtig in leven en sterven.

Heden ten dage wordt ook van gezonde mensen verwacht dat zij zich onderwerpen aan onderzoek. Zieken zijn vaak moeilijk te genezen. Gezonde modelmensen daarentegen hebben in deze controlemaatschappij veel baat bij allerlei “gunstige” uitslagen, althans zolang de normen niet veranderen. Zo staat in deze tijd centraal: de behoefte aan gemiddelde modelmensen; immers de gemiddelde mens schijnt onmisbaar te zijn om de nieuwe hedendaagse samenleving draaiende te houden. Zoals in de jaren-’30 de “sterkste” mens verheerlijkt werd, zo wordt thans de gemiddelde mens tot “Übermensch” verheven. Wie in het maatschappelijke systeem past is een modelmens, de anderen moeten het model trachten te benaderen, of zij dienen in zekere zin terug te treden vanwege een algemeen belang.

Modelmens als norm

De geneeskunde wordt min of meer gedwongen om het karakter aan te nemen van een instantie die er is om steeds meer gezondheidsverklaringen af te geven. Hiermee wordt de medische wetenschap ten dele van haar eigenlijk taak afgetrokken, namelijk: de moeilijke maar ook zegenrijke taak van geneeskunde. Om te kunnen beantwoorden aan de behoefte aan allerlei gezondheidsuitslagen houden artsen minder tijd over om zich aan zieken te wijden, de wachtlijsten zijn overvol, de ruimte is beperkt, het geld is schaars, de keuzemogelijkheid beperkt en willekeurig. Hier is geen arts blij mee, toch gebeurt het, waarom?

In de huidige ontwrichte samenleving draait alles om de modelmens, daarom gaan gezondere mensen voor. Wat klinkt dat vreemd, maar het moest ons aanklagen dat wij steeds meer behoefte hebben aan medische complimenten om een gerust gemoed te houden. Echter een evenwichtige gemoedstoestand wordt bij de gezonde modelmens ook vereist in het belang van zijn functioneren. Dit heeft wel tot gevolg dat artsen er vaak niet aan toe komen om intensief bezig te zijn met zieken. De tijd kon wel eens dichtbij of aangebroken zijn dat er meer gezonde mensen dan zieken onder behandeling verkeren, want gezonde mensen kloppen massaal aan vanwege een vrees voor eventuele ziekten. Het accent verschuift dunkt me van het aandacht geven aan zieken naar het peilen van de gezondheid bij mensen zonder ernstige kwalen. In het mensbeeld van deze tijd staat op alle gebied de gemiddelde mens als beeld voor ogen, je moet dus op hem lijken, zijn beeld gaan vertonen. Dit hangt ongetwijfeld samen met het welvaartsgeloof dat als absolute eis stelt: u behoort de gemiddelde mens te zijn.

Overleven of leven?

De gezondheidsverklaring, past tegenwoordig bij de sociale en maatschappelijke overlevingswens van mensen. Als iemand “overleeft” dan betekent het dat hij langer, vitaler, kansrijker, urgenter of succesvoller leeft dan een ander, het is een relatief begrip. Om te kunnen overleven moet je niet achterop raken maar urgent blijven om als patiënt deze of gene operatie, therapie of behandeling te ondergaan. Dit valt niet ieder te beurt, want er zijn wachtlijsten voor met normen. Beantwoorden we aan de medische norm, dan betekent het dat we bezig zijn te overleven terwijl anderen moeten wachten omdat er nog geen geld, geen ruimte of geen tijd beschikbaar is volgens de norm. Overleven betekent dat je prioriteit geniet boven anderen.

Onze samenleving staat bol van de overlevingswensen, dat is om langer, veiliger, pijnlozer, vrolijker, aangepaster en socialer te leven dan anderen, en om voorrang te hebben boven anderen. Doch dit kan alleen maar als we aan “de norm” beantwoorden. De hedendaagse mens heeft minstens één knagende onzekerheid, en dat betreft de vraag of hij wel aan de normen van overleven, gezondheid en zekerheid voldoet. De moderne normen staan vaak op gespannen voet met de geboden die God aan alle mensen geeft om te leven. De beslissingen van de moderne machtstaat sporen niet altijd met het gebod der naastenliefde, laat staan met het gebod om God boven alles lief te hebben. Eten wij van twee walletjes, dan komen wij in ons geweten beurtelings in conflict met de kunstmatige machtstaat en met de oude bestaande orde naar Gods Woord. In het eerste geval worden wij geconfronteerd met een of meer schaduwzijden van de gezondheidscultus, in het tweede geval merken wij dat wij op aarde gezet zijn om God te eren, opdat wij zouden leven.

Nieuwe grenzen

Het kost de overheid niet weinig geld en energie om te voldoen aan wens tot overleven, want mensen willen steeds meer. Evenwel overheerst het optimisme nog. Volgens dr. Borst-Eilers (oud-minister) is de gezondheidszorg onbegrensd [Volkskrant, d.d. 6-12-1986.] Dit wijst dunkt me niet alleen op ontwikkeling van technieken maar ook op vergroting van de macht. De overheid beschikt bij voorbeeld over een macht om het toegewezen budget te verdelen.

Waarom investeert men in toenemende mate in gezonde mensen? Is het niet omdat men zich richt op de maatschappij van “de toekomst” waarin de modelmens de spil is waar alles om draait? De overheid moedigt gezonde mensen aan zich “voor alle zekerheid” te laten onderzoeken, maar dit gaat om financiële redenen ten koste van andere burgers die op de wachtlijst blijven. In toenemende mate worden leven en dood geregeld door deskundigen, niet in de laatste plaats aan de hand van allerlei ideologische en economische criteria. Wordt bij voorbeeld de laatste plek op Intensive Care afgestaan aan een zieke, of wordt de plek bewust open gehouden en gereserveerd omdat er misschien straks een kansrijkere, meer urgente patiënt voor de deur ligt? Daar is een machtsbeslissing genomen op dubieuze gronden met alle gevolgen van dien.

Wij zien dat mensen steeds afhankelijker worden van de gezondheidscultus. Om te kunnen beweren dat de hedendaagse normen goed zijn, zouden wij volstrekt moeten vertrouwen op de deskundige vertegenwoordigers van de staat die over ons mogen beslissen aan de hand van hun normen en in het belang van de modelmens. Wij worden gedwongen om het leven in handen van de staat te leggen. Wij worden uitgenodigd om het beheer over onze gezondheid in handen te leggen van gezondheidswerkers. Het gebeurt uit angst voor de dood, uit vrees voor pijn en uit een ongeremde drang tot overleven.

Mensen willen steeds méér “gezondheidszorg” om risico”s uit te bannen. Angst voor ziekte en ontslag leidt ook tot toename van vraag naar geruststellende gezondheidsuitslagen volgens ingevoerde normen. Verzekeringsmaatschappijen op hun beurt willen geen risico”s lopen. Ik las van een verzekeringsmaatschappij die een jaarlijkse preventieve keuring aanbiedt. Investeren in het gezondheidsonderzoek wordt economisch voordeliger geacht, het aanvaarden van de ongenormeerde gezondheidscriteria ontneemt ons echter onze zelfstandigheid. Stukje bij beetje wordt bij de mens zijn zelfstandigheid uit handen genomen bij onophoudelijk onderzoek van de wieg tot aan het graf. Wie denkt ook niet aan dingen zoals een “biochip” waarvan reeds sprake schijnt te zijn?

Dictatuur

In deze tijd wordt van ons verwacht dat wij geloven dat het goed is dat wij telkens getoetst worden in welk opzicht wij modelmensen zijn, en anders zijn wij niet. Elke nieuwe gezondheidsuitslag kan tot een nieuwe indeling leiden. Als het niet goed met onze gezondheid is, kunnen wij (afhankelijk van geld en urgentie) uitgebreid en nauwkeurig geholpen worden, op grond van de kennis die voorhanden is. Zijn wij minder urgent, of iets dergelijks, dan gaan anderen ons voor omdat zij (afhankelijk van ingevoerde normen) urgenter, kansrijker, belangrijker zijn.

Hiermee is niet genoeg gezegd, want het kan anderzijds ook gebeuren dat zelfs onze kleine problemen voorrang genieten volgens bepaalde heersende criteria. Als bij voorbeeld iemand lichamelijk, mentaal, economisch of sociaal beter zal gaan “functioneren”, dan kan dit voorrang geven bij de aanvraag van een luxebehandeling. Alles bij elkaar genomen moeten wij blijkbaar een onbegrensd geloof in de machtsstaat opbrengen, want alleen via de staat is er hoop voor de modelmens die we helaas zo graag zouden willen zijn. Beantwoorden wij of onze kinderen niet aan het hedendaagse mensbeeld, dan dienen wij kennelijk te geloven dat het oordeel over ons goed is voor het algemeen belang, want het is de maatschappij die normen stelt en bijstelt; maar dit is je reinste dictatuur.

In breder verband

De eis die op tafel ligt luidt: absolute overgave aan de normen van een machtstaat die door mensen zelf in het leven is geroepen. De moderne staat bepaalt zelf wat nodig en onnodig, urgent en minder urgent, goed en kwaad is. Volgens de engelse wijsgeer Thomas Hobbes (1588-1679) hebben de mensen het ook graag zo! De macht van de staat (de grote "Leviathan") is absoluut, hij schrijft voor wat recht of onrecht is, en welke goden het volk moet dienen. Men behoeft niet meer moedig te zijn, want er wordt door de staat over je gewaakt, mits er sprake van is dat men zich onderwerpt.

Loslating van verantwoordelijkheden geeft ons helaas een veilig gevoel, je wordt er schijnbaar voor beloond, je past in “het” systeem. Het volk laat zich misleiden door de ideeën van Hobbes, daarom is niet de krachtige held in ere, die het leven neemt zoals het is, maar de halfzachte antiheld, die zich door “de” instanties laat leiden. Helaas, maatloos en roekeloos gedrag wordt niet bestraft zolang er geen precieze regels bedacht zijn die dit precies gepast verbieden en bestraffen. Kortom, het geweten is onwerkzaam gemaakt. We wachten maar af, we laten ons tot slaven maken die zich laten gezeggen. Het tonen van moed, eigen initiatief is al gauw in het nadeel van een held. Zich nergens mee te bemoeien lijkt veiliger. Wij moeten niet verzeild raken in een sfeer waarin de staat voor ons denkt en ons voorschrijft wat wij vinden moeten. De emoties worden gestuurd en beteugeld door een sterke staat. Allerlei kwaad wordt niet bestraft, maar slachtoffers worden verdoofd. In deze sfeer ademt onze huidige regering helaas.

Ten onrechte beschouwt men de oude rechtsorde als staatsgevaarlijk, te weten: het geloof der vaderen, de volkskerk, het verbond, de geloofseed, de strijd voor het erfdeel, de rechtvaardige vergelding, het verzet tegen de schijnwerkelijkheid en tegen de machtsaanmatiging der onrechtvaardigen. Op alle terrein botst men op tegen de schaamteloze omkering van de gezonde, normale orde. De voorzienigheid, het geloof, de eigen verantwoordelijkheid, de zelfverdediging en de liefde zijn helaas ingeruild voor onzelfstandigheid, profiteren, onverschilligheid, tijdelijk genot, onmatigheid, roekeloosheid, aangepastheid, verblinding. Gelet op de eenheid van het leven, kunnen wij niet ontkennen dat deze verdovingstekenen van ontkerstening tegelijkertijd tekenen van ontmenselijking zijn.

Verantwoording

H.S. Verbrugh schreef in 1972 zijn bekende boek Geneeskunde op dood spoor, hierin benadert hij het probleem vooral van de materiële kant. De gevolgen die het heeft voor de samenleving zag ik uiteengezet in H. Achterhuis, Het rijk van de schaarste, (1988). Dit boek is van dienst geweest bij de voorbereiding van deze artikelen.